Na raskrsnici mita i filozofije – Opera Edip
Đorđe Enesku (1881–1955) bio je rumunski kompozitor, violinista, pijanista, dirigent i pedagog; jedna od najsvestranijih muzičkih ličnosti 20. veka i najpriznatije ime u svetu rumunske klasične muzike. Izuzetan talenat pokazao je još u detinjstvu. Sa sedam godina upisao je Bečki konzervatorijum, gde je studirao violinu i kompoziciju, dok je u Parizu usavršavao kompoziciju kod Gabriela Forea i Žila Masnea. Nastupao je kao violinista i dirigent širom Evrope i Sjedinjenih Američkih Država, a njegov stvaralački opus obuhvata simfonije, kamernu muziku, orkestarske i vokalne komade. U sopstvenom autentičnom stilu spajao je rumunski folklor, francuski impresionizam i nemačku tradiciju. Proslavile su ga Rumunske rapsodije br. 1 i 2, dok se kao njegovo životno delo ističe opera Edip. Kao profesor u Parizu i Bukureštu oblikovao je generacije muzičara, među kojima se izdvajaju Jehudi Menjuhin i Ivri Gitlis. Živeo je između Rumunije i Francuske, a od Drugog svetskog rata uglavnom u Parizu, gde je i preminuo 4. maja 1955. godine. Smatra se najvećim rumunskim kompozitorom i jedinstvenim muzičkim talentom svog doba.
Opera Œdipe (Edip) monumentalno je muzičko-scensko delo u četiri čina s prologom, komponovana na libreto francuskog poete Edmonda Flega, prema Sofoklovim tragedijama Kralj Edip i Edip na Kolonu. Kompozitor je na ovom delu radio više od dve decenije, u periodu između 1910. i 1931. godine, a premijerno je izvedeno 1936. godine u pariskoj Operi Garnier, pod dirigentskom palicom Filipa Gobera. U početku je naišlo na skroman prijem, ali je tokom druge polovine 20. veka izvođeno u Parizu, Bukureštu, Beču i Londonu, da bi danas bilo priznato kao jedno od vrhunskih dostignuća rumunske kulture i jedno od najznačajnijih operskih dela 20. veka.
Napisana na francuskom jeziku, opera obuhvata ceo Edipov životni put: od rođenja i proročanstva, preko ubistva Laja i braka sa Jokastom, do samoslepljenja i smrti u Kolonu. Muzički jezik povezuje tradiciju francuskog impresionizma sa ekspresivnom dramatikom, dok elementi rumunske folklorne tradicije daju jedinstven ton zvučnom skladu. Orkestar oblikuje bogatu, slojevitu zvučnu sliku, oslanjajući se na monumentalne horske slike i masivne simfonijske blokove.
Centralnu okosnicu dela čini psihološki portret Edipa – tragičnog mitskog junaka i univerzalnog simbola čoveka, koji se bori sa sudbinom, traga za istinom i na kraju dostiže spokoj i pomirenje. Uloga je napisana za bariton i ubraja se među najteže u celokupnom operskom repertoaru, jer zahteva izuzetnu vokalnu snagu i dramsku koncentraciju, uz gotovo neprekidno prisustvo na sceni.
Orkestar ne ilustruje samo scenu, već gradi simboličke slojeve značenja. Mistične zvučne mase u prologu najavljuju proročanstvo, dramatični akordi u sceni Sfinge donose napetost i strah, dok prosvetljene harmonije završnog čina stvaraju osećaj smirenja i transcendencije.
Hor zauzima ključnu dramaturšku funkciju, prizivajući ulogu antičkog hora, ali u novom, modernom obliku. U jednom trenutku vokalni ansambl predstavlja narod Tebe, a u drugom, apstraktni glas sudbine ili božanske volje. Njegova zvučna masa gradi monumentalne prizore – od kuge u Tebi, preko svečanog prizivanja bogova, do narodnog slavlja posle pobede nad Sfingom – dok se u završnici povlači u smireniji ton, odražavajući Edipovo pomirenje sa sudbinom.
Opera Edip predstavlja sintezu u kojem se ukrštaju mit i filozofija, tragedija i nada, patnja i pomirenje; sintezu antičke tragedije i moderne muzičke dramaturgije, impresionističke koloristike i ekspresionističke snage, nacionalnog folklornog idioma i univerzalne filozofske poruke. Upravo ta složenost čini ga jednim od najmonumentalnijih i najdubljih ostvarenja operske umetnosti 20. veka.
Sinopsis
Prolog – Proročanstvo
U palati u Tebi, kraljevskom paru Laju i Jokasti rađa se sin. Proročište otkriva strašnu sudbinu: dete će ubiti oca i oženiti majku. Da izbegnu usud, roditelji naređuju da ga ostave u planini, ali pastir ga pošteđuje i predaje pastiru iz Korinta.
Muzika započinje tamnim bojama niskih registara, prizivajući misteriju i neumitnost sudbine. Modalni harmonijski jezik i svečani hor, glas proročanstva, grade napetost između kraljevskog dostojanstva i tragičnog predskazanja, koje oblikuje dalji tok opere.
Prvi čin – Ubistvo Laja
U Korintu, Edip odrasta verujući da je sin kralja Poliba i kraljice Merope. Kada sazna da nije njihovo dete, odlazi u Delfe u potrazi za istinom. Proročište mu otkriva strašnu sudbinu: ubiće svog oca i oženiti majku. U strahu da ne povredi Poliba i Meropu, Edip napušta Korint. Na raskršću puteva, u sukobu ubija neznanca – svog pravog oca, kralja Laja.
Muzika prvog čina obeležena je oštrim ritmovima i napetom orkestracijom, koja oslikava Edipovu unutrašnju borbu i njegovo sudbinsko putovanje ka Tebi. Susret s Lajem komponovan je u snažnim akordima i ritmičkim udarima – muzičkom simbolu sukoba oca i sina. Trenutak ubistva donosi kratku, ali zastrašujuće intenzivnu kulminaciju zvučne drame.
Drugi čin – Sfinga i venčanje sa Jokastom
Teba je pod kletvom Sfinge, koja ubija svakoga ko ne reši njenu zagonetku. Edip uspeva da pronađe odgovor i oslobađa grad. Tebanci ga proglašavaju herojem, nude mu presto i ruku udovice kralja Laja – Jokaste. Nesvesno, Edip ispunjava proročanstvo: postaje muž sopstvene majke.
Muzički vrhunac ovog čina je scena Sfinge: sablasna atmosfera oblikovana disonantnim akordima, glisandima i tamnim bojama duvačkih instrumenata. Altovski glas Sfinge počiva na skokovima i mračnim efektima, dok Edipovo rešenje zagonetke donosi muzičku jasnoću i svetlost. Nakon toga, hor Tebanaca egzaltira u svečanom slavlju, a lirski duet Edipa i Jokaste, u kontrastu s dramatičnim prizorima, pruža trenutak melodijske topline i prividnog mira.
Treći čin – Otkrivanje istine i progonstvo
Godinama kasnije, Tebu pogađa kuga. Proročište objavljuje da je uzrok nesreće neotkriveno ubistvo kralja Laja. U potrazi za ubicom, Edip sve više dolazi do otkrića o svom poreklu. Pastiri razotkrivaju strašnu istinu: on je sin Laja i Jokaste. Jokasta u očaju oduzima sebi život, a Edip, svestan da je ispunio proročanstvo, oslepljuje se i odlazi u izgnanstvo.
Muzika ovog čina najgušće oslikava tragediju. Zvuci kuge u Tebi oblikovani su disonantnim strukturama i ritmičkim udarcima hora i orkestra, stvarajući atmosferu panike. Edipova potraga za istinom donosi introspektivne trenutke u tamnim bojama gudačkih i duvačkih instrumenata, sa fragmentarnim solističkim linijama. Razotkrivanje istine kulminira u zajedničkom zvučnom vrhuncu hora i orkestra, dok Jokastin očaj odjekuje u naglim melodijskim pokretima. Edipovo oslepljivanje prati eksplozija disonanci, posle kojih sledi tišina i sumorna muzika njegovog odlaska u progonstvo.
Četvrti čin – Smiraj u Kolonu
Slep i prognan, Edip luta sa ćerkama Antigonom i Ismenom sve dok ne stigne u Kolon, u blizini Atine. Pod zaštitom kralja Tezeja pronalazi mir i spokoj. Smrt ga dočekuje ne kao kraj, već kao oslobođenje i pomirenje sa sudbinom, pretvarajući ga u simbol ljudske borbe i dostojanstva.Muzika završnog čina poprima drugačiji, prozračniji karakter. Orkestar prelazi u svetle harmonije, obojene nežnim tonovima gudača i drvenih duvača. Atmosfera je kontemplativna i smirena. Antigonin glas unosi liričnost i toplinu, dok hor prestaje da bude glas osude i postaje odjek metafizičkog prostora u kojem Edip nalazi mir.
U trenutku njegove smrti, orkestar se uzdiže u prosvetljeni zvučni pejzaž: disonance se razrešavaju u otvorene akordske strukture, stvarajući osećaj transcendencije. Smrt se ne prikazuje kao tragedija, već kao oslobođenje – muzički simbol pomirenja čoveka sa večnim poretkom.
Koncertno izvođenje opere Edip, Đorđa Eneskua biće izvedeno na Velikoj sceni „Jovan Đorđević“ Srpskog narodnog pozorišta, u nedelju 5. oktobra 2025. godine. Ostvareno je prema Protokolu o saradnji između Temišvarske filharmonije „Banatul“ i Vojvođanskog simfonijskog orkestra.
