Sablasti makama – Koncert za trubu i orkestar Aleksandra Arutjunjana

Aleksandar Arutjunjan (1920–2012)  bio je jedan od ključnih kompozitora posleratnog muzičkog života Jermenije i dugogodišnji direktor Jermenske filharmonije (1954–1990). Njegov Koncert za trubu, napisan tokom ratnih godina, premijerno je izveden tek 1950. u Moskvi, u interpretaciji Ajkaza Mesijajana uz orkestar Boljšog teatra. Delo je napisano u jednom stavu sa više kontrastnih sekcija, uz dodatak virtuozne kadence Timofeja Dokšicera, koja je, nakon njegovog prvog studijskog snimka (1969), univerzalno prihvaćena kao sastavni deo kompozicije.

Arutjunjan kombinuje klasični koncertantni stil sovjetskog doba sa elementima iz jermenske narodne muzike, pre svega iz hiljadugodišnje tradicije ašuga (ašika) – putujućih pesnika i muzičara sa prostora današnje Turske, Jermenije, Azerbejdžana i Irana, čiji melodijski idiom je baziran na srednjovekovnom modalnom sistemu makama.

Izvođenje ovog dela na koncertu Vojvođanskog simfonijskog orkestra, u nedelju 28. septembra sa početkom u 20.00 časova u Novosadskoj sinagogi, ujedno čini i deo doktorskog umetničko-istraživačkog projekta „Specters of Maqam“ (Sablasti makama) na Umetničkom univerzitetu u Gracu (Austrija). Projekat istražuje skrivene elemente bliskoistočne muzičke tradicije u zapadnoj savremenoj muzici, sa posebnim akcentom na vezu između prirodnog (netemperovanog) sistema, koji su u još 10. veku persijski mislioci al-Farabi i Avicena postavili kao osnov muzičke teorije makama, i intonativnih svojstava moderne trube, koja i dalje počiva na prirodnom harmonskom nizu. Tragovi karakteristične melodijske i modalne strukture makama Isfahan, koju je u tom obliku prvi put zabeležio filozof Kutb al-Din Širazi 1306. godine u enciklopediji „Durat al-Tadž“ prepoznatljivi su u jednom od lajtmotiva Arutjunjanovog koncerta. Ciljano usklađivanje specifičnih kombinacija grifova na trubi sa makamskim tonalnim funkcijama otkriva celokupni razvojni tok ovih melodijskih struktura – od sufijskih tekija i dvorskih muzičara bagdadskog kalifata, preko svetovne tradicije putujućih anatolskih i podkavkaskih ašika, do nacionalno-romantičarske škole sovjetske i jermenske muzike u prvoj polovini 20. veka. Metodologija umetničko-istraživačkog projekta stoga oscilira između rekonstrukcije i dekonstrukcije: s jedne strane, kroz istorijski informisanu izvođačku praksu, interpretativni pristup se oslanja na originalni arhivski snimak Ajkaza Mesijajana iz 1950. godine nasuprot kanonizovanom izvođenju Timofeja Dokšicera iz 1969, čiji agogički i dinamički izbori i danas dominiraju kao interpretativna norma. S druge strane, istraživanje usmereno na fluidne, migracione korene ključnih elemenata tzv. nacionalnog muzičkog identiteta omogućava kritičko preispitivanje njihovih savremenih interpretacija i otvara prostor za transformaciju značenja kroz izvođačko čitanje koje istorijski materijal sagledava kao živo semantičko polje, oblikovano u dijalogu s današnjim kulturnim, društvenim i političkim okvirima.

Nenad Marković, trubač